1. Tỉnh Nam Định có vị trí địa lý tọa lạc về phía Nam đồng bằng sông
Hồng với địa hình đồng bằng kết hợp có núi, sông và biển, do đó trên địa
bàn tỉnh, ở từng khu vực địa lý hành chính đều dày đặc những dấu ấn văn
hoá truyền thống được thể hiện qua các công trình di tích tín ngưỡng
như: Đình, đền, miếu, phủ, lăng mộ và từ đường dòng họ. Tính đến thời
điểm hiện tại, tỉnh Nam Định có 1.348 di tích trong danh mục kiểm kê
được Ủy ban nhân dân tỉnh phê duyệt, công bố, trong đó có 02 di tích xếp
hạng quốc gia đặc biệt, 85 di tích xếp hạng quốc gia và 297 di tích xếp
hạng cấp tỉnh
Nam Định không chỉ là đất phát tích của
nhà Trần, mà trải qua các giai đoạn lịch sử, với vị trí địa lý của vùng
đồng bằng ven biển, nên vùng đất này còn trở thành nơi hội tụ, lan tỏa
của nhiều loại hình tín ngưỡng dân gian, trong đó phải kể đến tín ngưỡng
phụng thờ Đức thánh Triệu Việt Vương, một tín ngưỡng khá phổ biến ở các
địa phương trên địa bàn tỉnh Nam Định.
Thân
thế, sự nghiệp của Đức thánh Triệu Việt Vương trong tiến trình lịch sử
dân tộc đã được các nguồn tài liệu ghi chép đầy đủ và khá thống nhất.
Điều đó, được thể hiện thông qua nội dung các bản thần tích, hệ thống
văn bia, câu đối, đại tự đang lưu giữ tại các di tích ở trong và ngoài
tỉnh Nam Định. Một điều đặc biệt, nội dung các nguồn tư liệu trên đều
thống nhất và khẳng định, địa danh Độc Bộ (xã Yên Nhân, huyện Ý Yên) là
nơi ngài tuẫn tiết. Vì thế, tín ngưỡng thờ phụng Đức thánh Triệu Việt
Vương tại các di tích trên địa bàn tỉnh Nam Định còn mang một ý nghĩa
thiêng liêng, là nơi ghi dấu sự tích hiển linh, hóa thánh. Trải qua các
triều đại phong kiến di tích và địa danh Độc Bộ từ lâu đã được các nhà
sử học, học giả nghiên cứu và nhân dân trong khu vực gọi đây bằng duệ
hiệu tôn kính là “chính miếu”.
Theo
số liệu thống kê bước đầu, số lượng các di tích phụng thờ Đức thánh
Triệu Việt Vương phân bố tại các huyện trên địa bàn tỉnh như sau: Giao
Thủy 12 di tích, Hải Hậu 08 di tích, Mỹ Lộc 01 di tích, Nam Trực 18 di
tích, Nghĩa Hưng 05 di tích, Trực Ninh 07 di tích, Vụ Bản 03 di tích,
Xuân Trường 03 di tích và Ý Yên 05 di tích. Trong số các di tích đó, có
nhiều di tích đã được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử – văn hóa.(1)
Với
số lượng di tích khá phong phú đã minh chứng và khẳng định thêm những
mối liên hệ, đóng góp của Đức thánh Triệu Việt Vương đối với lịch sử dân
tộc nói chung và mảnh đất Nam Định nói riêng.
Hiện
nay, trên địa bàn xã Yên Nhân, huyện Ý Yên ngoài di tích đền Độc Bộ,
nơi ngài tuẫn tiết và hiển linh hóa thánh còn có 03 di tích phụng thờ.
Số lượng các di tích thờ phụng ngài còn được phân bố nhiều tại các huyện
ven biển phía Nam của tỉnh như: Nam Trực, Giao Thủy, Hải Hậu, Nghĩa
Hưng… Kiến giải về sự phân bố này, G.S. Phan Đại Doãn trong bài viết “Mấy nét về công cuộc khai hoang thành lập hai tổng Hoành Thu, Ninh Nhất (Hà Nam Ninh)” đã khảo cứu văn bia “Phúc thần bi minh” lưu giữ tại di tích đền Tự Lạc (xã Thọ Nghiệp, huyện Xuân Trường) đã cung cấp cho chúng ta biết một thông tin quý giá: “Vua
(Tự Đức) ra chiếu chỉ cho các xã dọc duyên hải tôn thờ thần hiệu Triệu
Thánh Vương (tức Triệu Quang Phục) để cầu xin sự phò giúp. Các xã đều
kính cẩn vâng theo” (2).
Như
vậy, với việc nhà vua ban chiếu chỉ cho các xã trong khu vực dọc duyên
hải tôn thờ Đức thánh Triệu Việt Vương để cầu xin sự phò giúp nên nhân
dân các vùng đất mới khai khẩn đã tìm về nơi “chính miếu” xin rước chân
nhang, thần hiệu của ngài về thờ phụng, cầu đảo mọi việc đều tốt lành,
linh nghiệm. Về sau các triều đại phong kiến còn ban tặng sắc phong
chuẩn cho sự thờ phụng. Từ đó, tín ngưỡng thờ Đức thánh Triệu Việt Vương
mới có điều kiện lan tỏa ra hầu khắp các huyện ven biển của tỉnh Nam
Định và một số vùng lân cận trong khu vực, tạo thành một hệ thống di
tích, tín ngưỡng khá phổ biến như ngày nay.
Tín
ngưỡng phụng thờ Đức thánh Triệu Việt Vương nơi vùng đất mới vừa mang ý
nghĩa tôn vinh, tưởng nhớ công đức vị hoàng đế có nhiều đóng góp trong
công cuộc dựng nước, giữ nước của dân tộc vừa mang ý nghĩa phụng thờ vị
thần bảo hộ cho cuộc sống của cư dân vùng đất mới khai sáng ở vùng ven
sông, ven biển.
2. Với những
đặc điểm phong phú, đa dạng về các loại hình di tích tín ngưỡng, trong
đó có di tích phụng thờ Đức thánh Triệu Việt Vương, trong những năm vừa
qua, công tác quản lý, bảo vệ, phát huy giá trị đối với các di tích trên
địa bàn tỉnh Nam Định luôn được ngành văn hóa, thể thao du lịch, các
cấp ủy đảng, chính quyền và nhân dân địa phương triển khai thực hiện.
Về
thực hiện Luật tín ngưỡng tôn giáo, Luật di sản văn hóa và các văn bản
liên quan đến di sản. Thời gian qua, Ủy ban nhân dân tỉnh đã ban hành
Quyết định số 19/QĐ-UBND ngày 07/7/2017 về việc phân cấp quản lý, bảo vệ
và phát huy giá trị các di tích lịch sử – văn hóa trên địa bàn tỉnh Nam
Định và Quyết định số 2330/QĐ-UBND ngày 17/10/2017 về phê duyệt, công
bố danh mục kiểm kê di tích lịch sử – văn hóa trên địa bàn tỉnh Nam
Định. Quy định về phân cấp và quy định về phê duyệt, công bố danh mục
kiểm kê được ban hành đã xác định rõ trách nhiệm các cấp, các ngành, Ủy
ban nhân dân các cấp, các tổ chức cá nhân trong việc quản lý bảo vệ di
tích lịch sử – văn hóa cũng như các công trình tín ngưỡng trên địa bàn
tỉnh.
Đây là các công cụ pháp lý góp phần thực hiện tốt việc quản lý,
nâng cao nhận thức, trách nhiệm để phát huy giá trị các di tích tín
ngưỡng trong việc giáo dục truyền thống lịch sử, văn hóa của quê hương.
Bên cạnh đó, Ủy ban nhân dân tỉnh còn ban hành văn bản quy định về việc
tiếp nhận về tăng cường quản lý hoạt động bảo quản, tu bổ, phục hồi di
tích lịch sử – văn hóa trên địa bàn tỉnh Nam Định và hướng dẫn việc tiếp
nhận các hiện vật, đồ thờ tự và các linh vật tại các di tích lịch sử –
văn hóa.
Về công tác lập hồ sơ xếp
hạng di tích đối với các di tích trên địa bàn tỉnh đã được các cấp ủy
đảng, chính quyền và nhân dân địa phương quan tâm đề nghị Sở Văn hóa,
Thể thao và Du lịch nghiên cứu xây dựng hồ sơ trình Ủy ban nhân dân tỉnh
và Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định xếp hạng.
Về
thành lập các Ban quản lý di tích tại địa phương, hiện nay, các di tích
lịch sử – văn hóa trên địa bàn tỉnh Nam Định, sau khi có quyết định xếp
hạng của cơ quan có thẩm quyền, Ủy ban nhân dân cấp xã nơi có di tích
ban hành quyết định thành lập Ban quản lý để điều hành các hoạt động
liên quan đến nhiệm vụ bảo vệ, phát huy giá trị di tích.
Về
công tác xã hội hóa hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di tích đã
được chính quyền và nhân dân các địa phương trên địa bàn tỉnh quan tâm
triển khai thực hiện theo các quy định của pháp luật về di sản văn hóa
và các văn bản pháp luật khác có liên quan. Có thể nói, nguồn kinh phí
đầu tư của Nhà nước cho việc bảo tồn, tôn tạo các di tích ở tỉnh Nam
Định trong những năm qua đóng vai trò là “chất xúc tác”, thúc đẩy phong
trào quần chúng nhân dân tham gia vào hoạt động xã hội hóa hoạt động tu
bổ, bảo vệ di tích.
Trong số các di tích được tu bổ, tôn tạo có nhiều di
tích phụng thờ Đức thánh Triệu Việt Vương như: Đền Độc Bộ, Đình Phạm Xá
(xã Yên Nhân), đền Tam Thôn (xã Trực Thuận), đình Vuông (xã Giao
Phong), đình Thanh Khiết, đình Đan Phượng (xã Giao Yến)…với số kinh phí
đầu tư tu sửa lên đến hàng tỷ đồng và nhiều ngày công lao động của nhân
dân.
Đền Độc Bộ
3. Hàng năm vào dịp trung tuần tháng Tám (âm lịch), tại các di tích phụng thờ Đức thánh Triệu Việt Vương trên địa
bàn tỉnh Nam Định, chính quyền và nhân dân địa phương đã long trọng cử
hành lễ hội để tưởng niệm ngày hoàng đế Triệu Việt Vương hiển linh, hóa
thánh. Trong số các lễ hội gắn với tín ngưỡng phụng thờ đó phải kể đến
Lễ hội truyền thống đền Độc Bộ, xã Yên Nhân từ lâu đã nổi tiếng trong
khu vực đồng bằng Bắc bộ và là một trong nhiều lễ hội mùa thu tiêu biểu
của tỉnh Nam Định.
Với ý nghĩa là
“chính miếu” nên không phải ngẫu nhiên mà hầu như các địa phương có di
tích phụng thờ Đức thánh Triệu Việt Vương ở nhiều nơi trong và ngoài
tỉnh Nam Định vào dịp lễ hội truyền thống đều tề tựu tại đền Độc Bộ để
làm lễ cáo yết để xin phép khai hội. Do đó, công tác quản lý tổ chức lễ
hội đền Độc Bộ đã được ngành văn hóa, chính quyền và nhân dân địa phương
thống nhất tổ chức, quản lý và triển khai thực hiện.
Thời
gian tổ chức lễ hội diễn ra từ ngày 12-15 tháng Tám (âm lịch) với các
nghi lễ truyền thống, trong đó có nghi lễ “Tế Tam kỳ giang” rất độc đáo
thu hút đông đảo du khách tham gia. Lễ “Tế Tam kỳ giang” là nghi thức tế
trời đất, cảm tạ công ơn Đức thánh Triệu Việt Vương, người đã có công
dựng nước, tạo lập cuộc sống cho nhân dân. Vì thế, đây là một nghi thức
quan trọng trong lễ hội, nên theo lệ xưa, các làng Độc Bộ, Phạm Xá,
Dương Phạm, Đoài Thôn và nhiều di tích khác trong tỉnh lần lượt rước
kiệu lên thuyền làm lễ. Giữ vai trò chủ tế bao giờ cũng là người dân
làng Độc Bộ.
Buổi sáng ngày 13 tháng
Tám (âm lịch), các làng tổ chức kiệu rước, dâng lễ trước sân đền Độc
Bộ. Sau khi các đoàn rước vào đền làm lễ xong, đúng giờ chính Ngọ (12
giờ trưa), nghi thức “Tế tam kỳ giang” diễn ra giữa ngã ba sông Đào và
sông Đáy bắt đầu. Các làng rước kiệu bát cống, cùng các loại cờ, bát
biểu, chấp kích lên những chiếc thuyền lớn tiến ra giữa ngã ba sông
(cách đền Độc Bộ khoảng 150-200m) để làm lễ. Vị trí cử hành nghi lễ là
điểm hợp lưu của dòng sông Đáy, sông Đào và dòng nước từ cửa biển đổ
vào. Nghi thức tế này gồm hai “tuần lễ” (khoá lễ). “Tuần lễ” thứ nhất để
tế trời đất cầu cho mưa thuận, gió hòa, sóng yên bể lặng, mùa màng bội
thu… “Tuần lễ” thứ hai tế thánh với nghi thức các đội tế đọc chúc văn,
rước nước về đền Độc Bộ.
Theo nhiều
nhà nghiên cứu, “Tế tam kỳ giang” là nghi thức tế, lễ độc đáo nhất vùng
đồng bằng Bắc Bộ, được tổ chức giữa ngã ba sông với nhiều phần tế lễ
mang tính đặc trưng, cầu mùa tiêu biểu cho cư dân vùng đồng bằng trồng
lúa nước.
Lễ hội đền Độc Bộ ngày nay
không còn mang tính chất lễ hội của làng mà đã trở thành lễ hội vùng,
trong đó lễ “Tế tam kỳ giang” ngày càng được chính quyền và nhân dân địa
phương chuẩn bị công phu nên đã trở thành hoạt động văn hóa tâm linh
hấp dẫn thu hút sự tham gia của đông đảo du khách trong và ngoài tỉnh.
Vũ Hồng Phong
